Tijd voor nieuwe routes

Kunstenaars als Bouwers van Toekomstbeelden

We leven in een tijd waarin bestaande structuren wankelen. Niet alleen maatschappelijk en politiek, maar ook binnen ons eigen culturele veld. Het traditionele cultuurbestel met zijn hiërarchieën, loketten, beoordelingscommissies en projectencarrousels piept en kraakt. En dat is niet per se slecht nieuws. Want precies in deze barsten ligt de ruimte voor nieuwe routes, nieuwe toekomstbeelden.

De oproep tot verandering klinkt inmiddels ook door in beleidsadviezen, zoals van de Raad voor Cultuur, die pleit voor een achtjarige subsidieperiode en betere afstemming tussen overheden. Daarmee ontstaat ruimte voor langjarig denken, duurzame samenwerkingen en meer zeggenschap voor makers.

Codes

Tegelijkertijd zien we dat nieuwe codes en kaders zoals de Fair Practice Code, de Code Diversiteit & Inclusie en de Governance Code Cultuur, hun intrede hebben gedaan. Belangrijke stappen, maar ze dreigen vaak te verworden tot afvinklijstjes. Iets dat je toevoegt aan je aanvraag om aan de eisen te voldoen, zonder dat het wezenlijk doorwerkt in de missie, visie en praktijk van een organisatie.

Wat als we die codes niet langer zien als eindpunt, maar als aanzet tot systemische verandering? Als uitnodiging om onszelf opnieuw te bevragen: Hoe gaan we met elkaar om? Wie krijgt toegang tot middelen en ruimte? Hoe bouwen we aan vertrouwen, wederkerigheid en gedeelde verantwoordelijkheid? Zolang de codes vooral worden gezien als ‘iets waar je aan moet voldoen’, blijft de macht bij het bestaande systeem liggen. Dan zijn het geen instrumenten van verandering, maar middelen van controle.

Zolang instituten en beleidsmakers de codes zien als voorwaarden waar anderen aan moeten voldoen, maar zelf geen verantwoordelijkheid nemen voor systeemverandering, blijft de ongelijkheid in stand. Het is niet genoeg om kunstenaars te vragen zich eerlijk, inclusief en duurzaam te gedragen, als de structuren waarin zij opereren die principes niet zelf belichamen.

Verandering vraagt niet alleen om aanpassingen aan de onderkant, maar om een radicale herziening van de top: van beoordelingscriteria, machtsverhoudingen en de manier waarop middelen worden verdeeld.

Toekomstbestendig

Als kunstenaars zijn we gewend om binnen kaders te werken, maar ook om ze op te rekken. Nu is het tijd om die verbeeldingskracht niet alleen toe te passen op wat we maken, maar ook op hoe we werken. Op hoe we ons organiseren, verbinden en duurzaam bouwen aan een sector die weerbaar en toekomstbestendig is.

Wat als we minder denken in losse projecten en meer in langdurige relaties?

Wat als we niet alleen subsidies najagen, maar ook samen alternatieve vormen van financiering ontwikkelen, Met een gedeelde hulpbron zoals ruimte, kennis, tijd, of geld die door een gemeenschap gezamenlijk wordt beheerd volgens afspraken die ze zelf maken. Het draait om gedeeld eigenaarschap en verantwoordelijkheid. Of een organisatievorm waarin mensen samenwerken als mede-eigenaars. Iedereen die lid is, heeft zeggenschap en deelt mee in het resultaat, of dat nu geld, ruimte of kennis is.  Of lokale partnerschappen? Maar dat vraagt wel iets van iedereen:
Dat we niet alleen voor onszelf in de race zitten, maar bereid zijn om mee te dragen aan het geheel. Om zorg te dragen voor het gezamenlijke niet alleen te nemen wat je nodig hebt, maar ook bij te dragen met wat je kunt geven. Want alleen dan krijgt het waarde. Alleen dan wordt zo’n collectief model houdbaar, levendig en eerlijk.

Wat als we kunstenaarschap niet langer los zien van andere rollen als educator, activist, zorgverlener, verbinder?

De toekomst vraagt om kunstenaars die niet alleen uitvoerders zijn binnen bestaande systemen, maar ook ontwerpers van nieuwe systemen. Makers die hun autonomie behouden, maar zich tegelijk collectief organiseren om meer zeggenschap en veerkracht op te bouwen.

We kunnen ons laten inspireren door initiatieven die buiten de gebaande paden treden: stadsbrede samenwerkingen, kunst die de zorg en het sociaal domein binnenstapt, platforms die kunstenaars en burgers samenbrengen om hun omgeving opnieuw vorm te geven.

Niet als ‘participatie’ in de oude zin van het woord, maar als radicaal samenspel om kunst te maken. Waarin we niet alleen als individuele kunstenaars werken, maar samen een dynamisch, collectief proces aangaan waarbij iedereen zijn/haar/haar verantwoordelijkheid draagt voor de artistieke richting, inhoud en impact.

De vraag die voor ons ligt: durven we het oude los te laten, ook als dat spannend is? Durven we samen nieuwe routes uit te zetten, waarin we minder afhankelijk worden van schaarse middelen en meer bouwen aan wederkerige ecosystemen?

Laten we onze verbeeldingskracht niet alleen gebruiken om kunst te maken, maar ook om de regels van het spel te herschrijven. Zodat fair practice geen checkbox is, maar een dagelijkse praktijk. Inclusie geen verplichting, maar een vanzelfsprekendheid. Governance geen bureaucratie, maar een collectieve verantwoordelijkheid.

De toekomst vraagt het van ons. En wij kunstenaars hebben alles in huis om het waar te maken.

Joop Oonk